quinta-feira, 19 de setembro de 2019

DiFidjus Ponta Txada Grandi - alguns Aspetus i Rilatus di Imajinariu mistiku Txadensi.



Na kontinuasom di Blog anterior nu sta bem papia um poku sobri ASOSIASOM KUMUNITARIA ki pilorinhu ta riprizenta, kuze ki e um asosiasom i kuze ki e tem a ver ku storia di um kumunidadi, i pamo ki e importanti elementus asosiativus ou moradoris konxi storia di komunidadi dretu, kuandu el me e sta envolvida num trabadju asosiativu.

Um kumunidadi e um konjuntu di pessoas ta vivi djuntu. Karateristika mas importanti ki ta simboliza um komunidadi e akontesimentus moda morti, i tudu ritual ki sta envolvidu.

Um sigundu elementu importanti e lasus familiaris. Inda nu podi aborda um terseru elementu ki e mo ki komunidadi ba ta strutura sis sobrevivensia i sis vivensia.

Na kazu di Txada Grandi antis kunhesidu komu Ponta Txada, elementus fundamental di uniom foi TABANKA.

El e di kes primeru manifestasom kultural di Kabu Verdi, pur otu ladu nu ta atxa Batuku dansa tradisonal di Cabo Verdi pratikadu pa mudjeris.

Batuku sta mas pa Txada Grandi Tras di ki frenti inisialmenti. Bom, falandu di Txada Trás e surji prumeru ou sigundu em rilasom a Txada Frenti? keli e um bom kestom. Em prinsipiu nu ta konsidera Txada Trás mas Antigu.

Txada Tras sta mas lonji di Sidadi. Mas nu ta bem fala del midjor na proximu Blog.

Txada Grandi e konxedu pa si Tabanka. Mas kuze ki e rialmenti TABANKA. Tabanka e muitu antigu na Zona podi ser ki zona kumesa ku el.

 Es ta fla ma  muitu tempus atrás ma tinha um sinhor ki txomaba Munda, me odja S. Juan Batista em pessoa ku si vara na mom.  Ma staba txeu fomi i pisoas ka kre brinkaba Tabanka mas kel sinhor risponsavel li di kapela me kumesa ta toka tamboru dipos di rivelasom ma pisoas kumesa brinka tabanka di novu.

Tabanka e asosiasom di primeru sokoru, na kazu di morti duensa kulaker problemas. E tem ritual spiritual invokasom di spritus i personagens religiozus i di karater sosial, kultural i spiritual.
Tabanka e bazikamenti di kes primeru manifestasom di ubuntu Afrikanu. E la ki tudu asosiasom ba bebi na fonti.
 

Txada Grandi e pratikamenti um Tabanka. Na ladu Tabanka di Txada ta izisti um kultura txeu skesidu.

Nu sta fala di Resa. orasom tipu di kantiga, fetu muitas vezis em okasiom di kumemorasom di Santu Antoniu, kela nha Avo ta fazeba el. Mas adianti nta bem fala di storia familiar pa midjora kompriensom di materia.

Na inisiu nu trasa roteiru des rilatu nu fala na kestom di lasu familiar ki ta fazi um kumunidadi. Muitas vezis si bu ka ta fazi parti di Tabanka, si bu ka ta fazi parti di nasidu na kumunidadi, bu tem menus familias i bu setasom e minor as vezis ate exkluidu konsideradu komu kel ki bem di fora.

Tambe familias sta divididu em regiom i em klasi sosial. Purtantu alguns familias ba ta ganha privilegius sosial i pulitikus mas di ki otu i kumesa kes primeru siparasom sosial. Alguns familias fika vulneravel ku mas di 3 jerasom na nos Zona.

Na kazu di Baxu, ou seja Txada Baxu ki e zona mas marginalizadu i mas antigu storia kumesa a cerka 150 anu ou mas mas masifikasom so a partir di anus 1970/80.

Txada Grandi e provavelmenti através di izistensia di Tabanka komu um di kes zona mas antigu ki surji na redor di Praia ki elevadu a kapital definitivamenti  num prusesu ki dura mas di 200 anus ou seja desdi 1615 pasandu a 1770 ate 1858 elevado a categoria de Vila pa sidadi di Santa Maria.

E mutu bem provavel ki pisoas dja staba pa ladu txada tras i frenti na kes altura.

Bom nu falaba di Nha Dunda komu konsideradu um ominajiadu Mai di Asosiasom Pilorinhu.

Mas kenha ki e nha Dunda i mo ki fazi ki e bem para na Txada Grandi? Kel risposta li podi danu alguns pistas di Txada Grandi na si fazi ki e kumesa ta spandi lentamenti.

Nha Dunda e fidju di Agustu. Agustu e um antigu morador di Txada Tras. Nho Agustu ou Papai moda ki karinhosamenti kumunidadi setal kanti e bem ku 80 anu di Dakar, e fidju di Stevom Mendes. Stevom Mendes e um morador de Sarado na Porto Madera Baxu Renki purga Santiagu.

Stevam Mendes é irmão de D. Ana Moreira. Kel dos personagens li e ta fazi parti di antepasadus Avós di Dona Dunda, Daluz, falesidu Gina, falesidu Merkanu.

na kel tempu nha mai fla mes ta viviba ku sis irma  mas grandi na Saradu, ma sis mai mori ma era tempu fomi. Sis Irma mas grandi ta ba buskaba 1 litru midju la santiagu pe na txom, pa bai fika na bixa. e ta saiba 6.30 di manha e ta voltaba kelotu dia. era um litru midju pa bem pasaba fomi. Gina nha irma mas grandi ta ilaba ta da nos pa nu kume, restu e ta poi na pilom mustura ku agu fazi tenterem danu pa nu kume. "Merkanu nha irmonzinhu ta duem del pamo nka tem pam dal el ka tem pe dam, e duedu. E pidi agu e mori nha frenti, a nha armum."

Kes familia li alguns  bem pa txada es okupa primeiramenti Zona Norti Txada Grandi fika konxedu ate oxi komu Tedja, ou seja mesmu nomi ki tem tambe la di undi es bem.

Kel parti di storia di nha Dunda i di si Pai Agustu ku alguns di sis rilatus ta djudanu intendi parti di storia di Txada Grandi.

Sigundu Tia Daluz irma di Nha Dunda, ela foi trazedu djuntu ku tudu restantis fidjus bibu pa Txada Grandi Tras na na metadi di anu 1940 ou seja pur volta di 1945/47,  na Piku di fomi 1947.

Vovo Augustu tinha dos mudjer um la fora um na Praia. Era um kostumi di omis di kel tempu. E trazi mininus pa Txada Grandi tras pa djunta ku mas 5 fidju pamo si kelotu mudjer mori.

Nha avo era piskador. Kantu el era jovem na kel epoka e tinha a volta di 40 anu e tinha dja 10 fidju dos mudjer, sendu ki 2 dja moreba di fomi na fora.

Nha Avo si mai dja staba na Dakar manda buskal e dexas fidjus tudu minor sozinhu a kuidadus di ses mai.

Li ki familia kumesa desmembra. Purtantu e fenonimu di epoka, Kauza geral: morti di fomi, Revoltas latifundiarias, imigrasom ou prisom pa Guvernu kolonial.

Bom pa nu sabi pa nu sabi mo ki kumunidadi di Txada Surji nu tem ki ligal a Txada Trás. Nha Avo Augustu ta fla me tinha alguns familias na Txada Grande Frente i e ta ponta nos kes nomi ki ta koensidi ki di kes moradoris antigus i primerus na zona.

Nha avo tinha alguns problemas ku seta ordis kolonial nomiadamenti di Sinhor João de Deus Tavares Homens. Segundo e ta konta es senhor era duru i e ta kastigaba algem sima ki fosi Kabalu. e ta poba sporia e ta xikoteaba ate sangi kori dipos ta podu na prisom. El e ta konta me pasa pa mom di si justisa.

E importanti sabi ma kumesa ta tem txeu rivoltas i rebeliom na interior di Santiagu, tevi antis fugas di skravus tambe di sidadi velha.

Nha avo el e embarka pa Senegal entri anus 1946/1950. E tem 40 anu djuntu ku si mai nes tera. Kantu e volta e bem pa Txada Grandi Frenti pa kaza nha Mai.

Purtantu e trazi tradisom di Resa, expulsom di spritu mortu na algem, laba korpu di algem ora ki mori, i kuras spiritual ku ramedi tera, oliu di peixi tambe fazi linhas di peska tradisional pa pexi pikinoti i atum i kabu di mara boti.

Ku 80 anu na anus 1990 ki e volta. I e fika ta fazi si volta Txada Frenti i Trás ta visitas fidjus dexadus pa tras pa 40 anu.

Nha Mai Dunda orfon, realidadi di epoka, ela na periudu ki si pai viaja ela fuji di Txada Trás pa buska solusom pa sobrevivi di fomi na ruas di kapital.

Si sorti ki e foi adoptadu pa um sinhor ki Txoma Dr. Rozinha, um advogado viajante muito kunhesido na epoka. Esta moraba na antigo residencia do Sr. Bispo Paulino.

Storia ba ta rola nha mama Dunda volta pa fora pa Mora na Txada Kosta dipos em volta pa Txada Grandi, moradia di si ansestralidadi ki resta na Praia.

E txiga Praia di novu na anu 1970. Txada tinha poku kaza ainda. E pasa alguns zonas antis di entra Txada. E fazi si prumeru kaboku dja na meadus di 1970.

Nha mai kumesa logu na si atividadis asosiativas pa rekonstrui Pais através di organizasom OMCV- organizasom di mudjeris di Cabo Verde. E kumesa i e implimenta djuntu ku Dona Santa prumeru Jardim infantil na Txada Grandi.

Storia e txeu nu ta bem kontinual u ki nu kria risaltaba es kes komponenti importanti di vida asosiativa di vokasons i rekonstrusons di trajetorias familiaris na prusesu di komunidadi. Nu nta apenas motiva pa rikolha di rilatus pa insentiva risgati i rekonhesimentu di papel di pessoas na Komunidadi, tambe podi trasa midjor origem i orienta komunidadi pa futuru.

E importanti tem em konta spritu di komunidadi, manera ki e ta komporta, ki e ta aji mo ki e afirma i ki e pa nu podi distaka midjor na risolusom di problemas atual.

Antis di finda nu kre apontaba pa senariu di Praia Negra i ladera ponta Baxu li. Nha mai ta konta ma na inisiu di txada pratikamenti mudjeris ta pa madrugaba na ladera baxu li ta spera omis ki ta trabadjaba na diskarka na ponti bedju i ki ta desviaba produtus roubadus pa bem bendi dipos.

Bazikamenti Txada surji des pratikas, mas panha di areia na Praia negra pa kontrusom di Kaza, i bati ropa na Mudjer Branka ou na lavadura na lem-ferrera. Zona Lenferrera dentu  era dominadu pa florestas di grandis arvoris ti pasa Vila Nova.

Txada pasa ta tem mas movimentu ki kualker zona pamodi e fika perttu di Portu i Aeroportu. Txada e konxedu na tempus antigus pa spritu di mortu ta entra na algem i ta fala, i tambe pa Tabanka ki ta reuni algem di tudu kantu di ilha.

Ku avansu di tempu Txada kumesa ta evolui txeu pratikas negativus sobri vandalismu, mas tambe positivu komu Disportu, Batuku, Tabanka, Konstrusom Naval, Peska, Jogus di Oril di Karta etc

Purtantu apenas nu kre rifletiba sobri storia di pasadu i di lasus familiar i rilatus storikus pa konstrusom di um imajinariu koletivu.

Oji através di asosiasom Pilorinhu era importanti kumesaba ta rikolheba rilatus, i ta trasaba rumu i futuru di komunidadi.

Era nisisariu voltaba na tempu sem fika la mas pa djudaba nos konstrui um futuru midjor pegandu kes midjor aspetus ki nu tem di Djunta mom, Morabesa, i Koperativismu.

Asosiativismu e um grandi feramenta di emansipasom sosial i kultural si e for bem kordenadu ku varius pontus ki nu aponta nomeadamenti: lasus familiaris, tradisons kultural, origem de kada familia i sis trajetoria.

E ka um kestom di kompetisom mas e um kestom di nu vivi fortimenti nos ansestralidadi nu rifleti kuze ki nos era kuze ki nos e i kuze ki nos fidju ta ba ser dentu di nos kumunidadi.

Nu mesti rifleti di undi nu bem pa undi nu sta lebadu, nu mesti xinti pertensa di zona ou di familia sem exklui ningem sem glorifika mas prokura u midjor ki nu podi fazi pa ki nu tem UBUNTU agora.


Ras Munda Uvé




















Sem comentários:

Enviar um comentário